Kişilik Kuramları

Kişilik Kuramları, Her insan başka insanları sevmede etkili olabilen birçok kişilik özelliği sıralayabilir. Başka bir deyişle, başka değişkenlerin eşit olması şartıyla, dürüst insanları dürüst olmayanlardan, yardım sevenleri yardım sevmeyenlerden, arkadaş canlısı olanları olmayanlardan, nazik olanları kaba olanlardan hem kolayca ayırt edebiliriz hem de fazla sevebiliriz. Kişilik, doğuştan getirilen ve sonradan kazanılan özelliklerden oluşmuştur. Kişilik, sosyal ortam içinde sergilenen davranışların toplamıdır. Kişilik kuramları arasında psikoanalatik kuramlar, insancıl kuramlar, özellik kuramları, beş boyutlu kişilik kuramları, Adler'in kişilik kuramı ve bunlara benzer birçok kişilik kuramları mevcuttur.

Psikoanalitik kuram, bilinç altı üzerine odaklanmış bir yaklaşımdır. Psikoanalitik kuramda, insanlar iç güdüler ve dürtülerle donatılmış güdülerle dünyaya gelirler ve isteklerini en kısa sürede gidermeye yönelik olan haz yetkisiyle hareket ederler. Psikoanalitik teorinin kurucusu Sigmund Freud'tur. Freud'un teorisi, id, ego ve süperego kavramları üzerine kurulmuştur ama id, ego ve süperego onun kişilik gelişimi hakkındaki fikirleri gibi ilerlemeler, değişmeler, gelişmeler için bir başlangıç noktası olmuştur. Psikoanalitik teoriler, kişilik ve kişilik gelişimine, insan ruhunun derinliklerine oluşan olaylar ve çatışmalar tarafından beklendiği düşüncesine dayanır.

Freud bir gün yaptığı çalışmalarda insanın kişiliğinin böyle özellikler taşıdığını açıklamıştır. Freud'a göre kişilik id, ego ve süperego olarak üç ana dilimden oluşmaktadır. Bu üç temel öğe; çoğunlukla insan davranışlarını yönetmektedir. Freud'a göre, insan zihninin 3 temel bölümü vardır. Bu bölümler şunlardır: Bilinçli zihin, zihin farkında olma her şeyin içinde yer aldığı bölüm. Ön bilinç, zihnin bu kısmında rahatlıkla hatırlanabilen şeyler gizlidir. Örneğin ilkokul öğretmenimizin adını hatırlamamız gibi ve bilinç dışı zihin, kolay ulaşılamayacak şeylerin gizli olduğu alandır. Örneğin yemek ve cinsellik gibi ihtiyaçlara karşı duymanın gerekçeleri gibi.

Kişiliğin temel özellikleri belirleme çalışmaları Cattell'den sonra da devam etmiştir. Bilim adamlarının yaptığı araştırmalar sonucunda kişiliğin beş temel özelliğinin var olduğunu ifade eden Beş Boyutlu Kişilik Kuramını geliştirmişlerdir. Bu boyutları şöyle sıralamışlardır.

Nevratik Boyut: İnsanların duygusal kararlılık ve bireysel uyum devamlılığı konusundaki yerini ifade eder. Duygusal bakımından sıkıntı yaşayan ve aşırı değişkenlik gösteren insanlar bu boyutta yer alır. Bu özelliğe sahip olanlar diğer insanlara oranla günlük ve iş yaşamlarında daha fazla strese girerler. Üzüntü, kaygı, öfke, suçluluk gibi birçok olumsuz duygu biçimi vardır.

Dışa Dönüklük Boyutu: Kişiliğin bu boyutunun karşıtı içe dönüklükdür. Dışa dönük olan insanlar, sosyal, enerjik, iyimser, konuşkan, kararlı, sıcakkanlı ve yaşamaktan zevk alan kişilerdir. Kısaca insanların ilişkilerdeki rahatlık derecesini ifade eden boyutudur.

Deneyime Açık Olmak: Sosyal psikologların çok karmaşık olarak nitelendirdikleri kişilik boyutudur. Duyarlı, esnek, meraklı ve yaratıcı özellikteki insanlar bu boyutun kapsamında yer alır. Yenilikçi bilim adamları ve yaratıcı sanatçılar bu boyutun kapsamındadır. Kısaca bu boyut insanları ilgilerinin genişliğini ve yeniliklerden etkilenme derecesini ifade eder.

Uyumluluk: Yardımseverlik, güvenilirlik, bağışlayıcılık, iyi huyluluk ve şefkatlilik bu boyutun temel kriterleridir. Bu boyutun kapsamında yer alanlar, rekabet yerine işbirliğini tercih ederler. Sıcak ve güvenilir kimselerdir. Daha az kavga ederler ve sosyal ilişkileri güçlüdür.

Öz Disiplin: Kontrollü ve disiplinli olma bu boyutun temel kriterleridir. Bu kriterlere sahip olan insanlar, düzenli, planlı, kararlı ve ısrarcı hareket eden kişilerdir.

İnsan davranışını bir bütün olarak kavraya bilmek için insanı özellikli bir varlık olarak incelemek gerekir. İnsancıl yaklaşımını savunanlar bilinçsiz güdülenme veya geçmiş deneyimler yerine mevcut kişiliği incelemişlerdir. İnsancıl yaklaşıma göre, birey kendisinden davranışlardan ve oluşturacağı kimliğinden kendisi sorumludur. Hayatı yaşamaya değer ve anlamlı kılmak kendisine kalmıştır. Önemli olan geçmiş veya gelecek değil yaşanılan andır. Bu yaklaşımın varsayımına göre davranışları denetim altına almak yerine, daha çok özgürlüğe yer vermek gerekir. Oysa düşünmek gerekir ki insan ile hayvan arasında temel farklardan biri zaman kullanımı ile ilgilidir. Hayvanlar hem şimdiki“an” da yaşarken, insan zamanı geçmiş, şimdi ve gelecek olmak üzere üç boyutta yaşar. İnsancıl yaklaşım başta Maslow, Rogers ve Kelly gibi araştırmacılar tarafından şekillendirilmiştir.