Paylaşımlı psikoz nedir ve nasıl tanımlanır?

Paylaşımlı psikoz, iki veya daha fazla kişinin aynı psikotik semptomları (gerçeklikten kopma, sanrılar, halüsinasyonlar gibi) paylaştığı nadir bir psikiyatrik durumdur. Genellikle yakın bir ilişki içindeki kişilerde görülür ve psikotik belirtiler bir kişiden diğerine "bulaşır" gibi yayılır. Bu durum, literatürde "folie à deux" (ikili delilik) olarak da bilinir ve ilişkideki kişi sayısına bağlı olarak "folie à trois" (üçlü delilik) gibi varyasyonları bulunur. Paylaşımlı psikoz, genellikle izole yaşam koşulları, duygusal bağımlılık veya yoğun stres faktörleriyle tetiklenir.

Paylaşımlı psikoz, DSM-5 (Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı) ve ICD-11 (Uluslararası Hastalık Sınıflandırması) gibi tanı sistemlerinde "Paylaşılmış Psikotik Bozukluk" olarak sınıflandırılır. Tanımlanması için şu özellikler göz önünde bulundurulur:

• İki veya daha fazla kişi aynı sanrıları veya psikotik inançları paylaşır.
• Bu kişiler genellikle aynı hanede yaşar veya yakın duygusal bağları vardır (örneğin, eşler, kardeşler, ebeveyn-çocuk).
• Psikotik belirtiler öncelikle bir kişide (birincil vaka) başlar ve diğer kişi(ler) (ikincil vaka/lar) bu inançları zamanla benimser.
• İkincil vakalar, birincil vakadan ayrıldığında veya tedavi gördüğünde psikotik semptomlar genellikle azalır veya kaybolur.
• Durum, şizofreni veya başka bir psikotik bozukluktan farklıdır; paylaşımlı psikozda ikincil vakaların kendi başlarına psikotik bir bozukluk öyküsü olmayabilir.

Paylaşımlı psikoz, ilişkinin dinamiklerine göre çeşitli alt tiplere ayrılabilir:

• Folie imposée (dayatılmış delilik): Birincil vakanın sanrıları, ikincil vakaya doğrudan "aktarılır" ve ikincil vaka bu inançları sorgulamadan benimser.
• Folie simultanée (eşzamanlı delilik): Her iki kişi de aynı anda, benzer psikotik semptomlar geliştirir; bu genellikle paylaşılan bir stresör veya genetik yatkınlıkla ilişkili olabilir.
• Folie communiquée (iletilmiş delilik): İkincil vaka, başlangıçta birincil vakadan etkilenir, ancak zamanla kendi psikotik semptomlarını geliştirebilir ve birincil vakadan ayrılsa bile belirtiler devam edebilir.
• Folie induite (indüklenmiş delilik): Birden fazla kişinin birbirini karşılıklı olarak etkilediği daha karmaşık bir durumdur.

Paylaşımlı psikozun gelişiminde çeşitli faktörler rol oynar:

• Yakın ve izole ilişkiler: Sosyal izolasyon, dış dünyadan kopukluk, kişilerin gerçeklik algısını sınırlar.
• Duygusal bağımlılık: İkincil vakanın birincil vakaya aşırı bağlı olması, onun inançlarını benimsemesine yol açar.
• Genetik yatkınlık: Ailede psikotik bozukluk öyküsü, paylaşımlı psikoz riskini artırabilir.
• Stres ve travma: Ekonomik zorluklar, kayıplar veya travmatik olaylar, psikotik semptomları tetikleyebilir.
• Kültürel veya dini faktörler: Bazı inanç sistemleri, paylaşılan sanrıların gelişimine zemin hazırlayabilir.

Tanı, detaylı bir klinik değerlendirme ile konur. Bu süreç şunları içerir:

• Kapsamlı psikiyatrik görüşme: Tüm bireyler ayrı ayrı değerlendirilir.
• İlişki dinamiklerinin analizi: Kişiler arasındaki bağ ve iletişim şekli incelenir.
• Ayırıcı tanı: Şizofreni, sanrısal bozukluk veya diğer psikoz türleri dışlanır.

Tedavi genellikle çok yönlüdür:

• Bireyleri ayırma: İkincil vakaların birincil vakadan ayrılması, semptomların azalmasına yardımcı olur.
• Psikoterapi: Bilişsel-davranışçı terapi gibi yöntemlerle, sanrıların ele alınması ve gerçeklik testinin geliştirilmesi hedeflenir.
• İlaç tedavisi: Antipsikotik ilaçlar, özellikle birincil vaka ve dirençli durumlarda kullanılır.
• Aile danışmanlığı: İlişki dinamiklerinin sağlıklı hale getirilmesi ve nüksün önlenmesi amaçlanır.

Paylaşımlı psikoz, erken müdahale ile genellikle olumlu sonuçlar verir, ancak tekrarlama riski nedeniyle uzun süreli takip önemlidir. Bu durum, psikiyatride ilişkilerin psikolojik sağlık üzerindeki derin etkisini vurgulayan ilginç bir örnektir.