Eleştiri Türleri ve Özellikleri

Eleştiri, şiir, roman, hikaye, film, resim gibi sanat veya düşünce eserlerinin güçlü ve zayıf yönlerini belirlemek ve gerçek değerini ortaya koymak amacıyla yapılan bir yazı türüdür. Bir kişinin kendi eleştirisini yazarken ortaya koyduğu esere "özeleştiri" denir. Eleştirinin asıl amacı, iyi ve güzel olan sanat yapıtlarının değerini ortaya çıkarmak, sanatı iyi ve güzel olmayandan ayırmak ve kalıcı bir niteliğe kavuşturmaktır. Aynı zamanda okura, izleyiciye ve sanatçıya kılavuzluk yapmaktır. Bu sebeple eleştiri yazmak hiç de kolay bir iş değildir. Eleştirmen, eleştiri yaptığı eser hakkında okuyucuyu her yönden bilgilendirir. Eleştirmen, her eseri ruh, şekil, anlatım ve konu bakımından incelemek zorundadır.

Eleştirilen bir sanat eseri, başta konusu olmak üzere üslubu, dili, kahramanları ve tekniği gözlem sonucu değerlendirilmelidir. Eleştirilen bir sanat eserinin kim tarafından, ne zaman, hangi çevrede ve hangi şartlar altında yazıldığı benzerleriyle karşılaştırılmalıdır. Eğer bir sanat eseri değil de sanatçı eleştiriliyorsa, sanatçının hataları ve orijinal yanları belirtilir. Eleştirmen, eleştirmiş olduğu eserin gerçek değerini, güçlü ve zayıf yanlarını, özünü ve önemini belirtir. Bir kişi eleştirmen olmayabilir ama eleştiri türünün bütün özelliklerini çok iyi bilmelidir.

Nesnel (Bilimsel) Eleştiri: Edebi eserlerin yapı ve üslupları üzerinde tarafsız olarak yapılan eleştirilere "bilimsel eleştiri" denir. Bu eleştiri türünde, her eserin değerlendirilmesinde kullanılabilecek ölçütler yer almaktadır. Eleştirmen, kişisel yargılara varmaktan kaçınmaya çalışır.

Dünya edebiyatında eleştiriyi kişiden kişiye değişen bir zevkin sonucu olmaktan kurtarmak ve belli prensiplere göre değerlendirmek gerektiği fikri 19. yüzyıldan itibaren başlamıştır. Eleştiri, özellikle edebiyat akımları döneminde karakteristik niteliğini kazanmıştır. Avrupa'da eleştiri türü; Bojelau, Sainte-Beuve, Hippolyte Taine, Brunetiere, Jules Lamaitre, Anatole France, Remy de Gourmont, Gustave Lanson, Lessing, Hazlitt, Carlyle, Ruskin ve Belinski gibi sanatçılar tarafından bilinir.

Türk edebiyatında eleştiri türü, fıkra, makale, sohbet ve deneme gibi yazılarla gelişmiştir. Namık Kemal ve Recaizade Mahmut Ekrem, eleştiri türünün sınırlarını genişleten yazarlardır. Türk edebiyatında ilk eleştiri türü, Namık Kemal'in "Lisan-ı Osmaninin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazatı Şamildir" adlı yazısıdır. İlk eleştiri ise yine Namık Kemal ve Ziya Paşa'nın "Harabat" şiir antolojisini eleştirdiği "Tahrib-i Harabat" adlı eseridir. Eserleriyle Türk Edebiyatı'nda eleştiri türünde öne çıkan kişiler şunlardır:

Eleştiri, doğrudan kaleme alınmaz. Eleştirici, yaratıcı sanatların arasında yer almaz. Eleştirinin konusu sanattır. Eleştiri, edebi esere veya diğer sanatlara bağlı bir türdür. Edebi bir eserin konusu, bütün maddi ve manevi varlığı ile yazar, çevresi ve kainattır.